abancı Seyahatnamelerde Şebinkarahisar IX

      ABD’Lİ SEYYAHLAR WİLLİAM LEWİS SACHTLEBEN VE THOMAS GASKELL ALLEN JR’IN 1891 YILI ŞEBİNKARAHİSAR FOTOĞRAFLARININ DÜŞÜNDÜRDÜKLERİ 

            Bu çalışmada, bisikletleri ile seyahate çıkan ve 1891 yılında Şebinkarahisar’a da uğrayan, ABD’li seyyahlar William Lewis Sachtleben ile Thomas Gaskell Allen Jr’ın seyahatleri sırasında çektikleri fotoğraflar irdelenmiştir.

            Washington Üniversitesi'nde sınıf arkadaşı olan William Lewis Sachtleben, ile Thomas Gaskell Allen Jr. (Şekil 1) 1891-1892 yılları arasında İstanbul'dan Pekin'e Asya'yı boydan boya bisikletle geçen iki maceraperesttir. Toplamda 15.044 mil (24.212 km) yol kat etmişlerdir (URL 1; Gül, 2020).

            İzlenimlerini, zamanın haftalık dergisi olan Londra’da yayınlanan Penny Illustrated Paper için yazmayı kabul etmişler ve döndüklerinde maceralarını anlatan bir kitap yayınlamışlardır (Herlhy, 2012;  URL 3). 1894 yılında yayınlanan kitap 2003 yılında yeniden basılmıştır (Çaykent, 2016). 19. yüzyıl sonunda gerçekleşen seyahat, yazarların Türk dünyasını boydan boya geçmiş olması açısından oldukça önemlidir. Çekilen fotoğrafların yanında geçilen bölgelerle ilgili verilen bilgiler, dönemin ekonomisi, kültürü, siyasi ve toplumsal yapısı hakkında önemli bilgiler vermektedir (Gül, 2020).

            Seyyahların kitaplarına yer alan önsözüne göre, “kitap, dünyanın en ilginç bölgelerinden Asya’ya yapılan gezinin izlenimlerinin anlatıldığı makalelerden oluşmaktadır”. Aslını söylemek gerekirse, bir rekor kırmak için yola çıkmamışlardır, fakat bisiklet üzerinde kat ettikleri 15,044 mil (24.212 km), bisiklet üzerinde en uzun arazi sürüşü olmuştur (Allen-Sachtleben 1894; Gül 2020)

            Yine kendi anlatımlarına göre, Washington Üniversitesinden mezun olduktan bir gün sonra New York’a hareket etmişler, 23 Haziran 1890 yılında da New York’tan Liverpool’a doğru bir gemi seyahatine başlamışlar ve üç yıldan 20 gün eksik bir sürede dünyanın etrafını dolaşarak yeniden New York’a gelmeyi başarmışlardır (Allen ve Sachtleben, 1894; Gül, 2020).

            Seyyahlar bu gezileri süresince  yanlarında taşıdıkları amatör fotoğrafçıların kullanabildiği ilk fotoğraf makinelerinden biri olan ve dairesel formatlı fotoğraflar çekebilen Kodak fotoğraf makineleri ile 2500’den fazla fotoğraf çekmişlerdir (Çaykent, 2016; URL 1; URL 2). Bu fotoğraflardan mevcut arşivlerde yer alanlarından 12 tanesi Şebinkarahisar’da çekilen fotoğraflardır.

            Zaman içinde unutulan fotoğraflar, negatifler ve notların bir kısmı, 1960'ların sonunda, Houston, Teksas'ta son anda yakılmaktan kurtarılmıştır. 1970’lerin sonunda ABD Kaliforniyalı Jean Zakarian'ın eline geçen koleksiyon, onun tarafından Los Angeles'taki Kaliforniya Üniversitesi Kütüphanesi'ne (UCLA) bağışlanmıştır (URL 4). Notlar ve fotoğraflar UCLA Kütüphanesi Özel Koleksiyonları'nda, William Lewis Sachtleben Belgeleri adı altında tutulmaktadır (URL 5). Bu çalışmada da UCLA koleksiyonundaki fotoğraflar irdelenmiştir. 

William Lewis Sachtleben 

29 Mart 1866’da Alton Illinois’de doğmuştur. Washington Üniversitesinde eğitim görmüştür. Bölgeyi tanıyor olması nedeniyle  Anadolu’da kaybolan Amerikalı bir bisikletçi olan Frank Lenz’i bulmak görevi ile 1895’te Erzurum’da bulunmuş ve bu sırada meydana gelen Ermeni-Türk olaylarını izlemiş ve fotoğraflamıştır. Gazeteci olarak hayatını devam ettiren Sachtleben, 13 Ekim 1953 tarihinde ölmüştür (Gül, 2020). 

Thomas Gaskell Allen Jr. 

1868 yılında Amerika Birleşik Devletlerinde doğan Thomas Gaskell Allan, 1890 yılında Washington Üniversitesinden mezun olmuştur. Kitaba konu olan seyahatini yaptıktan sonra gazetecilik yapmaya devam etmiş ve çeşitli gazetelerde muhabir olarak çalışmıştır. Muhabir olarak, Trans-Sibirya demiryolunun tanıtımını yapmak amacıyla Sibirya’yı baştan sona geçmiştir. Sonrasında İskoçya’ya yerleşmiş ve burada evlenerek İngiliz vatandaşı olmuştur. Su seviyesini artıran bir tür buluşun da mucidi olan Allan, 1955 yılında İngiltere’de ölmüştür (Gül, 2020; URL 6).

 

       Şekil 1 - William Lewis Sachtleben ile Thomas Gaskell Allen Jr.  (Kaynak: Allan, T.G. ve Sachtleben, W.L. 1894)

 

Zara’dan Karahisar’a

 

            Sivas’tan Erzurum’a giden düzenli yolun Erzincan’dan geçtiğini belirten seyyahlar, “Karahisar şehrini ve Cenevizliler tarafından keşfedilmiş ve şimdilerde bir grup İngiliz tarafından işletilen Lidjissy (Licese) madenlerini” ziyaret etmek üzere, Zara’da ana yoldan ayrılmışlardır (Allen-Sachtleben, 1894, sf 37).

            “Mevsim, ana rotamızdan ayrılmamız için pek elverişli değildi. Yağmur, iki hafta boyunca, neredeyse hiç ara vermeden yağdı. Anadolu’nun en büyük iki ırmağı olan Kızılırmak ve Yeşilırmak arasındaki vadide bulunan Köse Dağın dibinden geçen ırmaktan sel geliyordu. Kabarmış akarsu önüne kattığı her şeyi sürüklüyordu. Bir gün ve bir gece boyunca yakınlardaki eski bir un değirmeninde konaklamak zorunda kaldık. Değirmen en yakındaki yerleşim birimine 3 mil (yaklaşık 4,8 km) uzakta bulunuyordu. Bir şeyler yiyebilmek için bu yolu kat etmemiz gerekiyordu

Kara Hisar’a ulaşmadan önce Yeşilırmak’ı geçmek zorunda kaldık. Ülkenin bu bölgesine hiç köprü yoktu. Atlar ve at arabaları, nehrin sığ yerlerinden geçmek zorundaydı. Biz de bisikletlerimizi ve valizlerimizi kafamızın üzerinde tutarak karşıdan karşıya geçtik. Bu geçiş sırasında su bize doğru kaya parçaları sürüklüyordu. Suyun şiddeti neredeyse ayağımızı yerden kesecek kadar güçlüydü. Türkler, bütün Asya milletlerinde olduğu gibi, neyin daha iyi olduğunu değil, neyin yapılabileceği sorusunun cevabını ararlar. Akarsuya ulaşmadan önce geçtiğimiz bir kasabada, kasaba sakinleri; “Hıristiyan beyefendiler, burada köprü yoktur.” Dedikten sonra yere çizdikleri grafiklerle nehri nasıl geçebileceğimiz konusunda bize bilgi verdiler. Bisikletlerimizi kafamızın üzerinde geçirmek de onların fikriydi. Hıristiyan bir beyefendinin kıyafetlerini çıkararak, çamur üzerinde yürümeyeceği kafalarında yer etmişti. Çamurda yürüdüğümüz sırada, bisikletlerimizin tekerlekleri o kadar çok çamura bulanırdı ki onları itmemiz mümkün olmazdı. Böylesi durumlarda, her ne olursa olsun en yakın sığınağa kendimizi atardık.

Kara Hisar’a varmadan bir gece önce, pireler hariç, herkesin terk etmiş olduğu bir ahırda konakladık. Bir başka gecemiz, çam ormanlarının yanında, hırsızların uğrak yeri olduğu söylenen, Anadolu ile Ermenistan sınırı arasında bir yerde geçti. Hırsızların dikkatini çekmemek için ateş yakmadık.” (Gül, 2020, sf 45-46)           

            Görüldüğü gibi, William Lewis Sachtleben ile Thomas Gaskell Allen Jr’ın Karahisar’a geliş nedeni, Karahisar şehrini ve İngiliz şirketi tarafından işletilen” “Licese Madenini” ziyaret etmektir. Bunun için Zara’da yollarını değiştirmişler, eski bir un değirmeninde ve bir ahırda konaklamak zorunda kalmışlar ve onların isimlendirmesi ile Yeşilırmak, bugünkü adı ile Kelkit Çayı’nı yürüyerek geçmişlerdir.

            Kaliforniya Üniversitesi Kütüphanesi (UCLA) Özel Koleksiyonları William Lewis Sachtleben Belgeleri’ndeki fotoğraflar üzerinde bulunan tarihlerden anlaşıldığına göre, seyyahlar 27 Mayıs 1891 ile 9 Haziran 1891 tarihleri arasında Şebinkarahisar’da bulunmuşlardır. Bu zaman zarfında “Licese Madenine” gitmişler, burada yöneticiler ve çalışanlarla fotoğraf çektirmişler, “Kat-run (Katran) Tepe’ye” çıkmışlar, günümüzde olmayan Tamzara Deliktaş Tünelini ve Kale’yi ve hatta köylülerin öküz nallamasını fotoğraflamışlardır. 

Licese Madeni 

            19. yüzyıl öncesinde Gümüşhane Maden-i Humayûnu’na bağlı olan (Cora, 2022), günümüzde Asarcık Köyünde bulunan, Licese Simli Kurşun Madeni’nin varlığı eski çağlardan beri (Komisyon,  1964) bilinmektedir ve hatta o dönemde, “Ceneviz Mağarası” olarak adlandırılan bir maden damarı içinde bulunan aletler (Chatzikyriakidis, 2005) madenin çok önceden de işlendiğini ortaya koymaktadır. Ancak Osmanlı arşivindeki ilk kayıt 1838 tarihini taşımaktadır (Saylan, 2014). Nitekim Fransa’nın Trabzon Konsolosu görevinde de bulunan, Fransız doğa bilimci, yazar, seyyah ve diplomat Victor Fontanier seyahatnamesinde, 1826 yılında Karahisar’da şap yatakları yanında, işletilmeyen kurşun madenleri de olduğundan bahsetmiştir (Fontanier, 1826). Ancak Licese Madeni, Osmanlı döneminde sürekli el değiştirdiği ve üretim maliyetleri yüksek olduğu için tam bir verim alınamamış bir maden olup, bugün de üretim yapılmamaktadır.

            Karahisarlı Hacı Hafız Efendi, 1838 yılında, 25 yıl süreyle işletmek için gümüş çıkarma imtiyazı almış ve maden ocağına 5 saatlik mesafede bulunan Üçköprü mevkiinde bir dökümhane kurarak kurşun ve gümüş üretmiştir (Chatzikyriakidis, 2005; Saylan, 2014). Osmanlı yönetimi imtiyazın sona ermesine yakın madenin işletmesini devralmış, 1860 yılında işletmeyi bırakmak zorunda kalmıştır. (Saylan 2014). 1858 yılında Karahisar’dan Giresun’a Licese üzerinden giden Rus Seyyah ve Jeolog P.A. Tschichatschef (Chikhachev) bu tarihte madendeki çalışmanın “oldukça kaba bir şekilde yapıldığını" belirtmektedir (Chatzikyriakidis, 2005; Tschichatschef, 1859).

            Licese maden ocağı, daha sonra müdürler tarafından 2 yıl süresince iltizam olarak işletilmiş, maden müdürlerinin yönetimde başarısız olmaları üzerine bu kez yerli madenciler yerel yönetimden izin alarak maden ocağını işletmeye başlamışlar ve madeni 18 ay açık tutmayı başarmışlardır (Chatzikyriakidis, 2005; Saylan, 2014).). Maden, ihaleye çıkarıldığı 1863 yılına kadar bu şekilde çalıştırılmıştır.

            1863 yılında ihaleye çıkılarak Pirzade Mustafa Ağa ve tüccar Panayotaki Konstanti, Giresun Belediye Başkanlığı da yapan Yorgo Konstantinidis Paşa’nın taahhüdüyle 20 seneliğine işletmesini almışlar, ancak sözleşme onaylanmadan önce Eğinli Mustafa Ağa daha iyi koşullarla maden işletmesine talip olunca, maden bir kez daha ihaleye çıkarılmıştır. Yapılan, 25 yıl geçerli olacak ihaleyi ise Miftahzate Mehmed Durmuş Ağa, Mardıruş Dadıyan ve David oğlu İsayaba adlı ortaklar kazanmışlardır. Zaman içerisinde gümüş fiyatlarının artışıyla maden, girişimcilere iyi miktarda kâr bırakmaya başlamış ve 1869 senesine gelindiğinde işletmedeki fırın sayısı 34ꞌe, işçi sayısı ise 580ꞌe ulaşmıştır (Saylan 2014).

            Adıgeçen ortaklar, 1870ꞌli yılların başında madeni Abraham Todoridi ve David Savalanꞌa satmışlardır.  Abraham Todoridi ve David Savalan, işletmeyi aldıktan sonra maden ocağından çıkarılan cevherin işlenmesi için Giresun kazasında bulunan Uzundere köyünde, bacası halen varlığını koruyan (Şekil 2) bir kalhane (işleme - izabe fırını) yapmışlar (Karaman, 2003) ve 1873 senesinde ortaklardan Abraham Todoridi, maden ocağındaki hissesinin tamamını ortağı David Savalanꞌa satmıştır (Saylan, 2014). Abraham Ağa ve David Ağa olarak bilinen bu yatırımcılar, köylülerin refah seviyesini yükselttikleri için bölgede iyi hatırlanmaktadırlar. Ayrıca 1870 yılında iki katlı okul inşa ettirmişlerdir (Cora, 2022; Komisyon, 1964).

    

 

                               Şekil 2- Dereli Uzundere Köyündeki Kalhane Bacası (02.06.2025)

            David Savalan da, maden imtiyazını aldıktan sonra madeni, 15 Bin İngiliz Sterlini bedel ile (Chatzikyriakidis, 2005) merkezi Almanyaꞌnın Hamburg şehrinde bulunan Orientalische Bergbau Gesellschaft (Doğu Madencilik Şirketi) adlı şirkete satmıştır. Alman şirket madene 30 Bin İngiliz Sterlini yatırım yapıp (Chatzikyriakidis, 2005) 2 yıl işlettikten sonra ise haklarını, (Saylan, 2014; Chatzikyriakidis, 2005) yaklaşık altı milkarelik (yaklaşık 10 km2) alanı kapsayan Licese Madenini işletmek amacı ile kurulup 21 Nisan 1881 tarihinde tescil edilen (Mining, 1888; Schwartz, 2024; URL 7) merkezi İngiltere’nin Londra şehrinde bulunan Asia Minor Mining Company (Küçük Asya Maden Şirketi) adlı İngiliz şirketine devretmiş, ancak madende hisse sahibi olmayı sürdürmüştür.  

            Önceki işletmecilerin açtığı Salavan, Papa Sawa1, Papa Sawa 2, Alman şirketinin açtığı Arthur, Salavan, Hamburg, Petri ve Durfield, İngiliz şirketinin açtığı Durfield A, Hadji Haron’s, Genoese ve Michaels ismi verilen ve vadinin değişik rakımlarında yer alan galerilerde üretim yapılmıştır. Alman şirketi İngiliz şirketine madeni devrettiğinde, en önemli galeri, içinde tramvay yolu bulunan ve vadi tabanından yaklaşık 427 metre yukarda yer alan Petri ismi verilen galeridir. (Şekil 3) 

 

                        Şekil 3 - Maden Galerilerinden Günümüze Kalanlar (22.10.2025)

 

            Üretim yapılan maden ocakları, 1901 tarihli İngiliz askeri haritasında (URL 8) (Şekil 4) ve Alman haritacı Richart Kiepert’in haritasında (URL 9), Asarcık Köyü merkez mahallesi ile Licese Mahallesi arasında yer alan ve Arı Deresi olarak bilinen vadi üzerinde işaretlenmiştir. Maden işleme tesisi de yine haritalarda Arı Deresi ile Asarcık Deresi’nin birleştiği noktada bulunmaktadır. (Şekil 5) Gerçekten de yakın zamana kadar belirtilen noktada bulunan tesis kalıntılarının büyük bir kısmı, Şebinkarahisar-Giresun Yolu’nun yapımı sırasında yok edilmiştir Bu maden galerilerini bugün dahi Arı Deresinde görmek mümkündür (Şekil 6)

            Alman şirketi, İngiliz şirketine, taş ve tuğladan yapılmış, yönetim binaları, marangoz, demirci ve mühendis atölyeleri, bir barut deposu, 250 işçi için konutlar ve 40 katır için ahırlar da dahil olmak üzere önemli binaların bulunduğu bir maden devretmiştir (Schwartz, 2024; URL 7).

            Hicri 1306 (M. 1888) tarihli Sivas Vilayet Salnamesine göre, “Licese Ma'deni İngiltereli bir kumpanyanın imtiyazı tahtında olup direktörü Almanyalı Mösyö Eşrihnâm zâtdır. Ma'den-i mezkûrun mükemmel âlât ve edevâtıyla çıkan cevheri ezip temizlemek üzere bir de mükemmel fabrikası olup birbiri üzerine yevmiye yedişir. Tonilato cevher çıkarılmakta ve yevmi üç yüzden beş yüze kadar amele çalıştırılmaktadır” (Selvitop, 2004). Salnamede Şirket Müdürünün Alman kökenli W. H. Escherich olduğu belirtilmekte ise de, 1888 tarihinde şirket müdürü  İngiliz William Harper Twelvetrees’tir.

 

                                                Şekil 4- İngiliz Askeri Haritası 1901 (Kaynak: URL 8)

                                    Şekil 5- Fabrikadan kalanlar 1975 (Fotoğraf Mehmet Yeles) 

       Şekil 6 - Arı Deresi Girişindeki, (Muhtemelen Ceneviz'lerden Kalma) Maden Galerisi (Fotoğraf Nezih Sivrikaya - 01.05.2025, Bilgi ve Yer Gösterme, Metin Kütükçü) 

 

Asia Minor Mining Company (Küçük Asya Maden Şirketi) 

            Asia Minor Mining Company, (kısaca Şirket veya İngiliz şirketi) Ağustos 1881'de madeni fiilen devralarak faaliyete geçmiştir. Temel sorun, cevherin Giresun Limanına nakledileceği işlek bir yolun olmaması ve nakliye maliyetleridir. Alman Şirketi, yoğun kar yağışı nedeniyle bütün kış boyunca kapalı kalan ve yük taşımacılığına tamamen elverişsiz olan eski yolu terk ederek başka bir güzergahtan yeni bir yol yapmaya çalışmış ancak tamamlayamamıştır. Asia Minor Mining Company, Osmanlı Devleti’nin yol inşaatına verdiği önemden de yararlanarak, yeni bir güzergahtan ve yeniden Karahisar-Giresun Yolu’nun yapılmasına, işgücü ve ekipman desteği ve parasal katkı sağlayarak, yardımcı olmaya çalışmıştır. (Chatzikyriakidis, 2005; Report, 1884; Saylan, 2014).

            Asia Minor Mining Company, Alman Şirketinden devraldığı yapı ve tesislere ek olarak evli ve çocuklu olan başmühendis ve muhasebeci için iki ev, bir fırın, bir eczane, bir hastane ve küçük bir cami inşa ettirmiş, ayrıca madenin zenginleştirilmesi için, yıkama tesisi (fabrika) faaliyete geçirmiştir. (Chatzikyriakidis, 2005; Report, 1884; Saylan, 2014). Asarcık Deresi’nin suyu yaz aylarında tesisin çalışmasına yetmediğinden, Karagöl Dağında bulunan Dereli Aksu Deresi kaynaklarından birini oluşturan derenin suyunu Asarcık Deresi’ne akıtmak için Koruboğazı Yaylasına yakın bir yere, halen arazide görülebilen bent ve kanal yapılmıştır (Şekil 7-8). Taşköprü mevkiinden yeni bir kanalla takviye su eklenmiştir.             

           

 

   Şekil 7 - Karagöl Dağı 2560 rakımda Aksu Deresi kaynaklarından Birisi Üzerine Yapılan Bent     (09.09.2019) (Bilgi ve yer gösterme Ekrem Güreldi)  

                                                                       

 

Şekil 8 - Karagöl Dağı'ndan Asarcık Deresi'ne Su Akıtmak İçin Yapılan Kanaldan Görünüş (09.09.2019)

               (Bilgi ve yer gösterme Ekrem Güreldi)

            Toplam sayısı tahminen 800’e ulaşan maden işçileri, Türkler, Rumlar, Ermeniler, Kürtler olmak üzere, her ırktan ve inançtan, Licese ve Asarcık’ta yaşayan uzmanlaşmış maden işçileridir. 1883 Mayıs'ına gelindiğinde yalnızca yeraltı galerilerinde çalışan işçi sayısı 253'e ulaşmıştır (Chatzikyriakidis, 2005; Report, 1884). Müslümanlar genellikle niteliksiz işçi olarak çalıştırılmaktadır (Saylan, 2014). ABD'nin Sivas Konsolosu Augusuts Milo Jewett'in 1887 tarihli raporuna göre, Rum madenciler tembeldir, kötü beslenip kötü giyinmektedirler, çok fazla tatilleri vardır ve onlar için kendilerini idame ettirecek kadar kazanmaları yeterlidir. Şirket üç kat daha hızlı çalışan İtalyan madencileri getirtmiştir (Cora, 2022; Report 1888). Yönetim kadrosu ise, İngiltere’nin Trabzon Konsolosu Alfred Biliotti’nin maden ve şirket hakkında ayrıntılı bilgi veren 1883 tarihli raporuna göre, bir baş mühendis (Alman), bir muhasebeci (İngiliz), bir sekreter (Avusturyalı), bir baş denetçi (Alman), beş denetçi (3 Alman ve 2 Avusturyalı), bir mağaza sorumlusu (Rum), fırınlarda çalışan 3 yönetici (İngiliz), bir makine imalatçısı (Alman) ve bir memur (Ermeni)’dan oluşmaktadır. Şirket bünyesinde ayrıca 24 muhafız (fotoğraflarda da Gaskell’in yanında bulunan silahlı görevli-kavas) ve 6 jandarma (zaptiye) bulunmaktadır ve bunların maaşları Osmanlı Devleti tarafından ödenmektedir. (Chatzikyriakidis, 2005; Report, 1884). Yine, ABD’nin Sivas Konsolosu Augusuts Milo Jewett'in 5 Nisan 1889 tarihli raporuna göre ise, bu tarihte Licese Madeninde toplam 457 madenci, 36 yüzey işçisi, 83 cevher zenginleştirme işçisi ve 28 diğer çalışan olmak üzere toplam 604 işçi çalışmaktadır (Gül, 2015).

            Asia Minor Mining Company, döneminde madenin ilk işletme müdürü İngiliz vatandaşlığına geçmiş olan Alman kökenli W. H. Escherich’tir (Chatzikyriakidis, 2005). 1882 yılından itibaren madende muhasebeci olarak çalışan aynı zamanda jeolog olan, İngiliz William Harper Twelvetrees, (Şekil 6) 1884 yılında şirket müdürlüğüne atanmış ve 1891 yılına kadar da bu görevi sürdürmüştür (URL 10) (Şekil 9). William Harper Twelvetrees, yönetimi süresince, madenin ekonomik, teknik ve sosyal sorunları yanında, asıl adı Molla Hüseyin olan ve şirketin müdürüne yazdığı tehdit mektubunu “Eşkıya-yı Giresun Keşab Micanoğlu Hüseyin Efendi” (Özdiş, 2012) olarak imzalayan, Micanoğlu isimli eşkiyanın yarattığı güvenlik sorunu ile de uğraşmıştır.

                                      

                               Şekil 9 - William Harper Twelvetrees   (Kaynak URL 12))

 

            Micanoğlu ve çetesi, şirketin başına büyük dert olmuştur. Örneğin, 1886 Ağustos ayında Karahisar’daki zaptiye karakoluna çok yakın bir yerde katırcılara saldırarak iki katırı telef etmiştir. Haziran 1887 tarihinde, katırcıları tehdit etmiş, zaptiyelerin silahlarını ve yolcuların paralarını gasp etmiştir. 1887 senesinin Temmuz ayında 50-60 kadar katırcının taşıdıkları cevher eşkıyalar tarafından yola dökülmüş ve katırcılar geri gönderilmiştir. Micanoğlu, taşımacılık yapan katırcıları tehdit etmekle ve katırlarını öldürmekle kalmamış, şirket müdürü Twelvetreesꞌe bir de tehdit mektubu göndermiştir (Saylan, 2014; Özdiş, 2012). Taşımacılık yapan katırcıların ekonomik hayatı madene bağlıdır.  Madenin ve bölgede yerleşik olanların kıyı ile bağlantıları tamamen kesilmiş, öyle ki madene gelen gıda maddelerinin geçmesine dahi izin verilmemiştir. Bu durum, sadece şirket çıkarlarının değil Giresun ve Karahisar bağlantılı ekonomik döngünün durdurulması anlamına gelmektedir (Özdiş, 2012) Micanoğlu’nun yarattığı sorun, İngiliz ve Alman elçiliklerinin ve konsolosluklarının devreye girmesine ve doğallıkla da Osmanlı idaresine ekonomik ve diplomatik baskı yapmasına neden olmuştur. Bu güvenlik sorunu, şirket müdürü Twelvetrees’in anlaştığı Kel Seyit’in (Özdiş, 2012) 200 sterlin bedel karşılığında, 1887 Ağustos’unda Micanoğlu’nu ortadan kaldırması ile çözülmüştür.      

            Şirketin faal olduğu dönemde, bölge ekonomisine ciddi bir katkısı olmuştur (Cora, 2022). Şirket yönetimi halka yardımlarda da bulunmuştur. Örneğin 1883 senesinde Karahisar-ı Şarkî kasabasında çıkan yangında zarar görenlere 100 sterlin değerinde yardım dağıtılmış, Fatih Camisinin inşaatı için bağışta bulunmuştur (Saylan, 2014). 

            Bununla beraber madenin giderek daha büyük finansal sorunlar yaşaması ise bölgedeki iktisadi ve sosyal ilişkileri etkileyen bir hal almış, şirket borçlandığı yerel tüccarla ve madencilerle çok ciddi sorunlar yaşamıştır. Öyle ki, madenciler müdürü rehin almış ve alacaklarına karşılık madenin işletmesinin kendilerine devredilmesini istemişlerdir (Cora, 2022). Yine, Eylül 1901 tarihinde Osmanlı Devleti vatandaşı olan Karabet ve Nuzret adlı kişiler şirketten alacakları için Karahisar-ı Şarkî Bidayet Mahkemesiꞌne müracaat etmişlerdir (Saylan, 2014).

            1890ꞌlardan itibaren Asia Minor Mining Companyꞌnin üretim kapasitesi giderek düşmeye başlamış, Asia Minor Mining Company, 1896'da tasfiye edilerek Asia Minor Company Ltd adı ile yeniden kurulmuştur (Schwartz, 2024). Şirket, 1905 yılında madendeki faaliyetlerini tamamen durdurmuştur (Chatzikyriakidis, 2005). Şirketin maden imtiyazı ise 1916 yılında feshedilmiştir (URL 11, Saylan,  2014). 

 

Karahisar-Giresun Yolu 

            ABD’li seyyahlar William Lewis Sachtleben ile Thomas Gaskell Allen Jr’ın çektiği fotoğraflar arasında, bir tünel bulunan fotoğraf ile bu tünelin yakınlarında olması muhtemel bir yol ve köprüyü gösteren fotoğraf da bulunmaktadır. (Şekil 10)

 

 

Şekil 10- Şebinkarahisar'dan Lidjessy Madenleri'ne giderken dağlık bir alanda, dere kenarında William Sachtleben ve Thomas Allen'ın Humber bisikletleriyle görüntüsü. 27 Mayıs 1891. Kara Hisar'dan Lidjessy Madenleri'ne giderken bir başka muhteşem dağ manzarası. Akan sular ve sarp granit kayalıklar.(Kaynak URL 1)

 

            1858 yılında Karahisar’a gelen Alman seyyah ve kaşif Heinrich Barth, Armutlu Köyünün “Yassuruk tepesi ile daha alçak bir tepe arasındaki vadide Giresun'a giden çetin yolun üzerinde” olduğunu ifade ederken, Karahisar-Giresun Yolu’nun Öksürük Kayasının solundan (Barth, 1860, 2017) günümüzde “Etir Kavaklığı”ndan, geçtiğini söylemiştir. Bu yol 1901 askeri haritasında, terkedilmiş ve kısmen tamamlanmış yol olarak işaretlenmiştir (URL 8).

            Yine, 1858 yılında Karahisar’a gelen Rus Seyyah ve Jeolog P.A. Tschichatschef, (Chikhachev) ise Giresun’a gitmek için iki ayı rota olduğundan bahsetmiş ve kendi deyimi ile, daha kullanışlı, daha az nüfuslu bölgeden geçen ve en yaygın bağlantı yolu olan batıya doğru giden rotayı değil, daha zorlu, ıssız, kayalık dağlardan ve Kazankaya’dan (Kazgankaya) geçen ve nadiren kullanılan rota olan Karahisar-Tamzara-Licese-Kümbet-Giresun güzergahını kullanmıştır (Tschichatschef, 1859). Bu ikinci güzergah, tünel yapılmazdan evvel, arazide Tamzara’da, Alasapus-Karşıbahçe-Ağbayır güzergahını izleyerek, (Şekil 11) 1901 İngiliz askeri haritasında Katran Dağı olarak isimlendirilen (URL 8) dağın başlangıcında tünelin yapıldığı tepenin üzerinden Gedahor’a geçmektedir.  

            İngiltere’nin Trabzon Konsolosu Alfred Biliotti ise, Bakanlığına sunduğu 1883 tarihli maden ile ilgili raporunda, Karahisar-Giresun Yolu’nu, yoğun yağmurlarda kullanılamaz hale gelen, kışın kar nedeniyle kapanan yüksek bir dağın üzerinden geçen en kötü katır yolu olarak tarif etmektedir (Report, 1884).

            Ancak, Osmanlı yazışmalarında Romalılar zamanında da kullanılan bir yol olduğu ifade edilen Karahisar-Giresun Yolu, Osmanlı’nın klasik döneminde “bac-ı rah-ı Karahisar-ı Şarki” adı ile anılan yol vergisinin tahsil edildiği önemli bir yoldur (Tozlu, 2003). Yine, Osmanlı devlet adamları tarafından hazırlanan raporlarda (Dinçer, 1971) ve Sultan Abdulhamit’e sunulan layihalarda (Çadırcı, 1992) bu yolun önemi vurgulanmıştır.

 

                Şekil 11 - Antik Yol (bilgi ve yer gösterme Sezai Şenol)

            Özet itibariyle ifade etmek gerekir ki, 1869 yılından itibaren zaman içerisinde, yolun yeni bir güzergahtan yeniden yapılması değerlendirilmiş, değişik güzergahlar önerileri gündeme getirilmiş, Kazgankaya’dan yolun yapılamayacağı kabul edilerek, Eğribel-Süllü-Kulakkaya-Lapa’dan geçen güzergahtan yapılması kararlaştırılmıştır. Yolların yapımından vilayetler sorumlu kılınmış, inşaatın mükellefiyet usulüne göre yapılması öngörülmüştür. Karahisar-Giresun Yolu’nun Giresun bölümünde inşaat hızlı ilerlerken, Karahisar bölümünde istenen ilerleme sağlanamamıştır. Öyle ki, yolun 6 kilometrelik kısmının hangi vilayet tarafından yapılacağı tartışma konusu olduğundan, çalışmalar bir süre durmuştur. Hatta, yolun yapımının hızlandırılması için 1874-1878 yılları arasında Giresun, Trabzon’dan alınarak Karahisar’a bağlanmıştır (Tozlu, 2003).

Yolun yapım çalışmaları ve güzergahı, İngiltere’nin Trabzon Konsolosu Alfred Biliotti’nin, Bakanlığına sunduğu 21 Eylül 1883 tarihli yol ile ilgili raporla da dile getirilmiş, yapılması düşünülen güzergah haritaya dahi eklenmiştir (Report, 1884). Licese Madenini işleten Orientalische Bergbau Gesellschaft (Doğu Madencilik Şirketi) farklı güzergahtan yapımını sağlamaya çalışmış, alet-edevat ve personel yardımında bulunmuş, İngiliz şirketi Asia Minor Mining Company (Küçük Asya Maden Şirketi) de yolun yeni güzergahtan yapılmasını desteklemiştir.

 

             Deliklitaş Tüneli

 

 

  Şekil 12 - Lidjessy Madenleri'ne giden yolda, sağda tünelden geçen bir yol bulunan dağlık bir alandaki dere. 27 Mayıs 1891. Kara Hisar'dan vadi boyunca Lidjessy Madenleri'ne giden yolda pitoresk manzaralar. (Kaynak URL 1)

 

           Bu fotoğrafta yer alan tünel (Şekil 12) Tamzara yakınlarındaki Deliklitaş Tüneli’dir. O tarihlerde ve yakın zamana kadar Licese’ye giden yol üzerinde seyyahların kullanacağı Deliklitaş Tüneli’nden başka bir tünel ve fotoğraflarda yer alan başka bir kayalık vadi yoktur. Nitekim 1901 tarihli İngiliz Askeri haritasında, Karahisar-Giresun Yolu üzerinde sadece, Deliklitaş Boğazı olarak isimlendirilen yerde “Taş Tünel” (Rock Tunnel) olarak işaretlenmiştir (URL 8). Haritada, günümüzdeki Şebinkarahisar Giresun Yolu'nda "Halil Rıfat Paşa Tüneli" olarak isimlendirilen tünelin bulunduğu bölgeye isabet eden kısım da dahil olmak üzere, Giresun-Karahisar Yolu üzerinde başka bir tünel işareti de yoktur.

            Deliklitaş Tüneli, Halil Rıfat Paşa’nın Sivas Valiliği ve Reşit Paşa’nın Karahisar Mutasarrıflığı döneminde yapılmıştır (Okutan, 1949). Halil Rıfat Paşa, Sivas Valiliği döneminde yol yaptırması ile ünlenmiş olup, “Gidemediğin Yer Senin Değildir” sözü günümüzde dahi kullanılan bir sözdür.

            1885 (H.1302) tarihli Sivas Vilayet Salnamesinde, yolun ve tünelin yapımı şu şekilde anlatılmaktadır (Birol, 2009).

 

            “Karahisar-1 Sarki'den Trabzon Vilâyeti'nde Giresun Kazası hududuna kadar 61 kilometre ve 500 metre ki 12 saatten fazlaca olan ve yarısından fazlası yalçın kayalı dağlardan ibaret bulunan yol dahi inşa ve küşâd edilmiş ve bu yol üzerinde ve Tamzara Boğazı adlı yerde çakmak taşı sertliğinde ve kuvvetinde 33 metre uzunluğunda bir kaya matkap ve barut ile delinerek derunundan üçer buçuk metre, en ve yükseklikte bir tünel açılmış ve bu yolda da müteaddid köprüler ve menfezler olup iş bu güç ve müşkil yolun büyük bir kısmı ameliyat-i sanaî ile vücuda getirilmiştir”

            Görüldüğü üzere, yalçın kayalar üzerinde yol inşa edilmiştir. Bu yol, Asarcık Köyü Arı Deresi’nde maden şirketinin zenginleştirme tesisinin yanından geçmekte (Şekil 18) meşhur Asarcık Virajlarını (Şekil 17) aşarak Eğribel’e ulaşmaktadır. Yolun kalıntıları arazide görülebilmektedir.

            1885 yılında, Giresun-Karahisar Yolu yapım çalışmaları çerçevesinde, bugün Deliklitaş denilen, salnamedeki deyim ile Tamzara Boğazı mevkiinde, çakmak taşı sertliğinde ve kuvvetinde olan kaya, matkap ve barut kullanılarak delinmiş ve 33 metre uzunluğunda 3,5 metre genişliğinde ve 3,5 metre yüksekliğinde bir tünel yapılmıştır. Tünel içerisine, Karahisar’a bakan tarafta sağ kol üzerine bir de kitabe konulmuştur. Bugün akıbeti bilinmeyen kitabede de şu sözler yer almıştır (Okutan, 1949).

 

            "Şevketlû Abdülhamit Han'ı sani hazretlerinin zamanı saltanatları da vüzerâdan Halil Rıfat Paşa'nın Sivas vilâyeti valiliğinde mirmirandan Reşit Paşanın Karahisar mutasarrıflığında, Karahisar -Giresun hududuna kadar 13 saatlik yol ve bu yolda Tamzara ve Karınca namındaki boğazlar Mente ve Sürmene ve Annakkaya gibi yalçın ve uçurum kayalıklar açıldığı sırada bu tünel dahi küşad olunmuştur. Sene 1300” (Miladi: 1882/1883).

Deliklitaş Tüneli, 1985 yılında karayolları tarafından Giresun-Şebinkarahisar Yolu’nun yapımı projesi çerçevesinde taş ocağı yapılmak üzere, yıkılmıştır.

 

                                                     Şekil 13 - Deliklitaş Tüneli 1957 (Kaynak URL 13)

 

  Kale’den Fotoğraflar 

         ABD’li seyyahlar William Lewis Sachtleben ile Thomas Gaskell Allen Jr’ın çektiği fotoğraflardan, Kale’de çekilen iki fotoğraf, 1891 yılında Kale’nin oldukça harap ve tahrip edilmiş bir durumda olduğunu ortaya koymaktadır. Kale kapısını gösteren fotoğrafta (Şekil 14) kapının kendisi olmadığı gibi, duvarlardan dökülen molozlar girişi engelleyecek miktardadır. İç kaleyi gösteren fotoğrafta da, kulenin harap olduğu görülmektedir. (Şekil 20)

            1858 yılında Karahisar’a gelen Alman seyyah ve kaşif Heinrich Barth anlatımlarında Kale’den ahsederken kullandığı “…burada sadece çok yaşlı bir adama rastladık…” şeklindeki bir ifadesinden 1858’de Kale’de kısmen de olsa yaşayanlar olduğu anlaşılmaktadır (Barth 1860, 2017). 1866 yılında Şebinkarahisar’a gelen İngiltere’nin Kürdistan Konsolosu sıfatını kullanan John George Taylor (J.G.Taylor)’ın anlatımında geçen “…eski yapıların kalıntılarının sürekli ayağımıza takıldığı...” şeklindeki ifade ise, Kale’nin 1866 yılından önce terkedilmiş olduğu ve o tarihlerde dahi Kale’nin harap edildiği anlamına gelmektedir (Taylor, 1868).

            Oysa ki, 1835 tarihli nüfus yazımında, Kale Mahallesinde yaşayanlar vardır ve nüfus defterinde 50 hane 129 erkek nüfus kayıtlıdır. (Kıvrım 2015)

Şekil 14- William Sachtleben ve üç kişi Şebinkarahisar Kalesi kapısında, Kale Kapısı, Karahisar Kalesi'ndeki Bizans kalıntılarının girişi. 8 Haziran 1891. (Kaynak URL 1)        

   

            Katran Dağı 

            Bazı fotoğraf notlarında, “Kat-run-tepe” isminde bir tepeden/dağdan bahsedilmektedir. Katran Dağı olarak okunan bu tepe/dağ, 1901 İngiliz askeri haritasında işaretlenmiş olup, Deliktaş’tan başlayıp Eğribel’e kadar devam eden, günümüzde Giresun Yolu’nun ve Tamzara Deresi’nin doğusunda yer alan, Avutmuş’un üstündeki Haç Kayasını, Kıllıbaba Ormanlarını, Arı Deresini ve kurşun madenini, Licese’yi kapsayan, tepeler olduğu anlaşılmaktadır (URL 8). Bugün bu isim kullanılmamaktadır.

             Sonuç

            Bu çalışmada, ABD’de üniversiteden yeni mezun olmuş ve bisiklet ile Pekin’e gitmek üzere Amerika’dan yola çıkmış, yolculukları sırasında Şebinkarahisar’a da uğramış, ABD’li seyyahlar William Lewis Sachtleben ile Thomas Gaskell Allen Jr’ın çektiği fotoğraflar esas alınarak, 134 yıl önceki Şebinkarahisar değerlendirilmiştir. Bu iki genç insanın, Anadolu’da Karahisar isimli bir yerde İngilizlerce çalıştırılan bir maden olduğunu bilmeleri, Licese Madeninin varlığından haberdar olmaları ilginçtir. Öyle ki, Sivas’tan doğrudan Erzincan’a gidecekken, madeni ve Şebinkarahisar’ı görmek için Zara’da yollarını değiştirmişlerdir. Seyahat sonrasında yazdıkları kitapçıkta Şebinkarahisar’dan ve madenden hiç söz etmeseler de, çektikleri fotoğraflardan hareket ile maden ve madende üretim yapan kişiler ve şirketler ve madende çalışanlar, Şebinkarahisar’ın yol durumu ve Kale’nin acınası hali hakkında fikir sahibi olunabilmektedir.  

            Licese madeni, tarihte Cenevizlerce bilinmekle birlikte, 1838 yılında Osmanlının kayıtlarına girmiş, özel kişiler ve yöneticiler arasında sık sık el değiştirmiş, Orientalische Bergbau Gesellschaft (Doğu Madencilik Şirketi) isimli Alman şirketinin eline geçmiş, bilahare madeni devir alan İngiliz şirketi Asia Minor Mining Company (Küçük Asya Maden Şirketi) tarafından uzun yıllar işletilmiştir. İngiliz şirketi çalıştığı süre içerisinde, maliyet ve nakliye sorunları yanında Micanoğlu adındaki eşkiyanın saldırıları ile de uğraşmıştır. Ancak, faal olduğu dönemde şirket, yörenin ekonomisine önemli katkılarda ve bireysel ve toplumsal yardımlarda bulunmuştur.

            Şebinkarahisar’ın Giresun ile olan bağlantısı, yeni bir güzergahtan yapılan yeni bir yol ile güçlendirilmeye çalışılmış, ancak yolun yapımı uzun yıllar almıştır. Madeni işleten şirketler yolun yapımına alet-edevat ve personel yardımında bulunmuşlardır. Yol inşaatı sırasında, Tamzara Boğazı mevkiinde bulunan, çakmak taşı sertliğinde ve kuvvetinde olan kaya, matkap ve barut kullanılarak delinmiş ve 33 metre uzunluğunda 3,5 metre genişliğinde ve 3,5 metre yüksekliğinde bir tünel yapılmıştır. Deliktaş Tüneli, 1985 yılında taş ocağı yapmak için Karayolları tarafından yok edilmiş, tünelin sağ duvarında yer alan kitabe de ortadan kaldırılmıştır. Ayrıca, fotoğraflardan, 1835 yılındaki nüfus sayımında 50 hanede 129 erkek nüfus tespit edilen Kale’nin de, terkedildiği tarihten itibaren tahrip edilmeye başlandığı anlaşılmaktadır.           

KAYNAKLAR 

Allan, T.G. ve Sachtleben, W.L. (1894). Across Asia on a Bicycle, The Journey Of Two American Students From Constantinople To Peking. New York: The Century Co. 

Barth, H. (1860). Reise Von Trebizond Durch Die Nörtliche Hälfte Klein-Asiens Nach Scutari Im Herbst 1858. 

Barth, H. (2017). Heinrich Barth Seyahatnamesi, Trabzon’dan Üsküdar'a Yolculuk 1858. Kitap Yayınevi, İstanbul.

 Birol, N. (2009). Halil Rıfat Paşa Dönemi ve İcraatı 1827-1901. Cedit Neşriyat, Ankara.

 Chatzikyriakidis, K. (2005). Avrupalı Maden Şirketlerinin Küçük Asya Madenlerine Penetrasyonu 1861-1923, Pontus'un Rum Madencileri Üzerindeki Etkileri. Doktora Tezi, Selanik Aristoteles Üniversitesi.

 Çadırcı, M. (1992). II. Abdülhamit’e Sunulan Bir Layiha. OTAM, nr 3, Ankara, (sf. 413-485).

 Çaykent, Ö. (2016). Thomas Gaskell Allan ve William Lewis Sachtleben, Accross Asia on a Bicycle, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, Sayı 48, (sf. 471-476).

 Cora, Y.T. (2022). Asia Minor Mining Company’nin Finansal Sorunları ve Licese Madenindeki Faaliyetlerini Durdurması. Karadeniz Sosyal Bilimler Dergisi, Y. 14, S. 26, (sf. 255-278).

 Dinçer, C. (1971). Osmanlı Vezirlerinden Hasan Fehmi Paşa’nın Anadolu’nun Bayındırlık İşlerine Dair Hazırladığı Layiha. Belgeler, V–VII/9–12, Ankara, (sf. 153–233).

 Fontanier, V. (1829). Voyages en Orient, entrepris par ordre du gouvernement français de l'année 1821 à l'année 1829. Librairie Universelle, Paris, (sf. 133–134).

Gül, O.K. (2015). Amerika Birleşik Devletleri Sivas Konsolosluğu Raporlarına Göre 19. Yüzyıl Sonlarında Sivas ve Havalisinde Ekonomik ve Sosyal Hayat (1887–1893). International Journal of Eurasia Social Sciences, Vol: 6, Issue: 21, (sf. 149–171).

 Gül, O.K. (2020). Asya’yı Bisiklet Üzerinde Geçmek: Thomas Gaskell Allan ve William Lewis Sachtleben’in İstanbul’dan Pekin’e Seyahati. Sonçağ Akademi Yayınları, Ankara.

 Herlihy, D.V. (2012). Crossroads in the Desert. WashU Magazine, Washington.

 Karaman, O. (2003). XIX. ve XX. Yüzyılda Giresun ile Çevresindeki Madenler ve Maden İşletmeciliği. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. V, Sayı: 1, (sf. 63–74).

 Kıvrım, İ. (2015), Şebinkarahisar Kazası Nüfus Defteri (1251/1835), Giresun il Özel İdaresi Yayını, İstanbul

Nikopolis Folklor Komisyonu. (1964). Koloneia Dini Bölgesi ile Nikopolis’in Tarihi ve Folkloru. Kavala.

 Okutan, H.T. (1949). Şebinkarahisar ve Civarı, Coğrafya, Tarih, Kültür, Folklor. Giresun.

 Özdiş, H. (2012). Efsaneler, Gerçekler ve Yerel Siyaset Pratiği: “Eşkıya Micanoğlu Hüseyin.” Kebikeç, 34, (sf. 21–43).

 Reports From Her Majesty's Consuls, On The Manufactures, Commerce, &C. Of Their Consular Districts. (1884). Part 1, Great Britain Foreign Office, Londra, (sf. 48–51, 150–159).

 Reports 36195 From The Consuls Of The United States.69 A Vol. XXV, January–March, 1888. Washington: Government Printing Office, (sf. 360–364).

Saylan, K. (2014). Licese Maden Ocağı ve Asia Minor Mining Company’nin Licese’deki Faaliyetleri. Tarih İncelemeleri Dergisi, 29/2, (sf. 625–643).

 Schwartz, S.P. (2024). Cornish Mineworkers at the Wild and Remote Lidjessy Silver-Lead Mines, Asia Minor (Vahşi ve Uzak Licese Gümüş-Kurşun Madenlerinde, Küçük Asya'da Cornish Maden İşçileri). (URL 7)

Selvitop, A. (2004). Hicri 1288 (M.1871) ve Hicri 1306 (M.1888) Tarihli Sivas Vilayet Salnamelerinin Günümüz Harflerine Çevrilmesi ve Mukayesesi. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, Kayseri.

 Taylor, J.G. (1868). Journal of a Tour in Armenia, Kurdistan and Upper Mesopotamia, with Notes of Researches in the Deyrsim Dagh, 1866. Journal of the Royal Geographical Society of London, Vol. 38, (sf. 281–361).

 The Mining Manual for 1888. (1888). Londra, (sf. 19–20).

 Tozlu, S. (2003). Giresun Şehrinin Kara ve Deniz Ulaşımı (XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında). Yeşilgiresun Gazetesine Göre Cumhuriyetin İlk Yıllarında Giresun Sempozyum Bildirileri, Giresun, (sf. 173–194).

 Tschichatschef, P.V. (1859). Itinerar der kleinasiatischen Reise P. v. Tschichatschef's im Jahre 1858. Zeitschrift für Allgemeine Erdkunde, 6. Cilt, Berlin, (sf. 283).

 URL 1 - https://digital.library.ucla.edu/catalog/ark:/21198/zz001nx6sg

URL 2 - https://osmanliarastirmalari.isam.org.tr/dergi/issue/view/sayi48

URL 3 - https://source.washu.edu/2012/08/crossroads-in-the-desert/

URL 4 - https://www.jelleverheij.net/historical-photos/Sachtleben/index.html

URL 5 -https://oac.cdlib.org/findaid/ark:/13030/c8gx4hq9/admin/#aspace_a5cadcc7ea222e411bc03756510f9d3e

URL 6 -

https://librivox.org/author/10955?primary_key=10955&search_category=author&search_page=1&search_form=get_results&search_order=alpha

URL 7 - (https://www.cousinjacksworld.com/destinations/cornish-lidjessy/

URL 8- https://maps.princeton.edu/catalog/princeton-q237ht36b (Eastern Turkey in Asia. Kerasund-Karahissar, sheet 4. Series I.D.W.O. no. 1522)

URL 9- https://digitalcollections.nypl.org/items/95d1a99c-80e2-c2f1-e040-e00a18064f41 (BV Sivas)

URL 10 - https://libraries.tas.gov.au/Digital/25841-1-29-61  (The Cyclopedıa Of Tasmanıa)

URL 11 - https://www.scripoworld.com/records/to-be-advised/asia-minor-mining-company-ltd/

URL 12- https://www.gsa.org.au/Public/Divisions/Tasmania/Twelvetrees_bio/Public/Divisions/Tas_Subpages/Twelvetrees_Biography.aspx?hkey=85b27b31-3712-433d-97b9-e1d8ea3d696c)

URL 13- https://x.com/teoalpaslan/status/1753110814788358150?t=XhVg3HvVzNk51b9cZHj-Ig&s=08)

 

 

 

 

 

                        Şekil 15- Asia Minor Mining Company Yöneticileri  (Kaynak Mining 1888)

                     Şekil 16- Licese Madeninde Kurulan Fabrikanın İçinin Örnek Çizimi (URL 7)

 

Şekil 17 - Eski Asarcık Virajları 1950'ler (Kaynak www.facebook.com/Şebinkarahisar Tarihi)

 

Şekil 18- Günümüzde, Karahisar-Giresun Yolu'nun Fabrikanın Yanından Geçen Arı Deresi'nin Girişindeki Kısmı (22.10.2025)

 

Şekil 19 - Lidjessy Madenleri girişinin yakınında, Thomas Allen Bay Rowe, Bay Northay ve William Sachtleben, maden vagonu raylarının üzerinde ve taş binaların önünde oturuyorlar. 28 Mayıs 1891 (Kaynak URL 1)

 

Şekil 20 -  8 Haziran 1891. Yıkık eski Bizans kalesinin iç görünümü, kaleyi ve surları gösteriyor.(Kaynak URL1)